از شرایط فارغ‌التحصیل شدن در مقاطع مختلف و البته دکتری که موضوع این مقاله می‌باشد نگارش و تدوین و دفاع از پایان نامه است. سوالی که اغلب دانشجویان در حال تحصیل در این مقطع با آن مواجه می‌شوند “چگونه پایان نامه دکترا بنویسیم ؟” و ما در این مقاله سعی داریم به آن پاسخ دهیم. دانشجویان در این مقطع باید با اصول و مبانی تحقیق علمی در تحصیلات تکمیلی آشنا باشند تا با رعایت و تمرین این اصول در به انجام رساندن تحصیل خود موفق باشند. پایان نامه، گزارش مفصل از پژوهشی است که دانشجو به کمک و راهنمایی و نظارت یک استاد مشاور و راهنما در زمینه‌ای خاص انجام داده و می‌نویسد. اما اغلب به دلیل این‌که اولین کار جدی تحقیقاتی دانشجو محسوب می‌شود در این زمینه با دشواری‌هایی روبرو می‌شوند. برای حل مشکلات در انجام پایان نامه دکترا بهتر است تا دانشجویان با نحوه نگارش پایان نامه دکترا آشنایی داشته باشند.
موارد زیر همگی از مراحلی است که به نوعی لازمه به پایان رساندن این پژوهش خواهد بود:
- انتخاب موضوع
- تدوین و نگارش پروپوزال
- بررسی و مرور پیشینه پژوهش
- گردآوری و تحلیل دادهها
- ارائه دادهها و تفسیر نتایج
- نگارش متن اصلی
- حضور در جلسه دفاع
- پس از جلسه دفاع
- اخلاق پژوهش
- تعامل با استاد راهنما و …
چگونه پایان نامه دکترا بنویسیم ؟
انجام پایان نامه دکتری همواره با راهنمایی یکی از استادان به عنوان مشاور و راهنما به دست دانشجو انجام می‌گیرد و در اغلب دانشگاه‌های دنیا یکی از شرایط فارغ التحصیلی از مقطع کارشناسی ارشد و دکترا می‌باشد. نام این گزارش معمولا در مقطع کارشناسی ارشد، پایان نامه و در مقطع دکتری، رساله است که در زبان فارسی برای رساله نیز اغلب واژه پایان نامه دکترا به کار برده می‌شود. بعد از انجام این پژوهش، دانشجو می‌بایستی در جلسه دفاعی که از قبل برای ارائه این گزارش معین شده حضور یافته و به سوالات داوران حاضر در این جلسه پاسخ دهد. کار تحقیقی در مقطع دکترا کاری است که بسته به شیوه و زمان تدریس ۳ تا ۵ سال و حتی بیشتر از آن زمان می‌برد.
شیوه های انجام پایان نامه دکترا
در برخی کشورها مانند ایران، گذراندن این مقطع تحصیلی شامل دو مرحله آموزش و پژوهش است. همان‌طور که از نام این بخش‌ها بر می‌آید بخش آموزش، شامل گذراندن و پاس کردن واحدهای مربوط به رشته تحصیلی می‌باشد و دو سال بعد از موفقیت در آزمون جامع دکترا زمان پژوهش و تدوین رساله می‌باشد. اما در کشورهای دیگری مانند انگلستان که پژوهش محور هستند از همان ابتدای پذیرفته شدن در این مقطع، انجام پایان نامه دکترا و تحقیق و پژوهش شروع می‌شود.
جایگاه پایان نامه ها
بسیاری از مقالات علمی، نتیجه همین پژوهش‌های دانشگاهی هستند. یعنی به راحتی می‌توانند مبنای پژوهش‌های علمی بعدی در سطح وسیع باشند. تنها عیب پژوهش‌های دانشگاهی در این است که در سطح وسیع چاپ نمی‌شوند. تعداد نسخه‌هایی که از این پایان نامه‌ها چاپ می‌شود نهایت ۱۰ نسخه است. یک نسخه از این پایان نامه‌ها در اختیار واحد آموزش دانشکده، نسخه دیگر در کتابخانه دانشکده محل تحصیل دانشجو، نسخه دیگر در اختیار استاد مشاور و راهنما قرار می‌گیرد. یک نسخه از پایان نامه دکترا به امانت دست مراکز ملی علمی سپرده می‌شود. در ایران نسخه‌ای از پایان نامه تمام دانشجویان سراسر کشور و دانشجویان خارج از کشور در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) نگهداری می‌شود. استخراج مقاله از این پایان نامه‌ها راه حلی برای استخراج دانش جدید کشف شده است. این کار باعث می‌شود تا سطح دسترسی به این علوم افزایش یابد. امروزه یک نسخه الکترونیکی از این پایان نامه‌ها در اختیار دانشگاه (در صورتی که امکان نگهداری این فایل‌های الکترونیکی را داشته باشند) قرار می‌گیرد. این در حالی است که برای در دسترس بودن این مقالات قوانینی تصویب شده است.
استاد راهنما، مشاور و داور
در بین استاد راهنما، مشاور و داور، استاد راهنما با هدایت دانشجو در مسیرهای درست تحقیق و پژوهش نقش اساسی ایفا می‌کند. همان‌طور که از اسم مشاور پیداست می‌تواند مشورت‌هایی را در زمینه روش تحقیق و پژوهش، منابعی که دانشجو می‌بایستی به آن‌ها رجوع کند، دیدگاه‌های مشاوره‌ای خود را در اختیار استاد راهنما و دانشجو قرار دهد. داور نیز در این پروسه نقش خود را در روز داوری ایفا می‌کند. یکی از داوران می‌بایستی از دانشگاه دیگری به این پروسه وارد شود و در زمینه تحقیق صورت گرفته نیز اطلاعات بسیار زیاد داشته و صاحب مقالات متعدد باشد. متن پایان نامه مدتی قبل از دفاع در اختیار داوران قرار می‌گیرد تا بتوانند قبل از جلسه دفاع وقت کافی برای مطالعه آن داشته باشند و در مورد آن جلسه دیدگاه‌های منتقدانه و منصفی ارائه دهند. در این زمینه انتظار می‌رود تا با تمامی این تفاسیر قضاوت عادلانه‌ای در مورد پایان نامه صورت گیرد.
مراحل انجام پایان نامه دکترا
انتخاب موضوع
اولین مشکل دانشجویان در رابطه با انجام پایان نامه، انتخاب موضوع است چرا که هر موضوع علمی که انتخاب می‌شود معمولا توسط دانشجویان قبلی انجام شده است. انتخاب موضوعی که ارزش کار و پژوهش بر روی آن را داشته باشد کمی مشکل است. مواردی که می‌تواند به شما در حل این مشکل کمک کند به این ترتیب است:
- شناسایی و مرور منابع مرجع
- جستجو در پایگاه‌های موضوعی
- مرور مقالات کنفرانس‌ها
- جستجو در پایگاه‌های مربوط به موضوع پژوهش
- مطالعه پایان نامه‌های مشابه
- ترسیم نقشه موضوعی
- مطالعه کتاب‌های روش تحقیق و مرور زمینه‌های پژوهشی
- مقایسه مبانی نظری و عملی
- مقایسه رویکرد کمی و کیفی
- انتخاب موضوع‌های مسئله‌دار
آماده کردن پروپوزال
بعد از انتخاب موضوع، مرحله بعدی در انجام پایان نامه، نگارش و تدوین پروپوزال است. پروپوزال در حقیقت طرح اولیه موضوع پژوهش شما می‌باشد. معمولا بین ۱۰ تا ۱۵ صفحه است. در پروپوزال مسائلی از قبیل فرضیه‌های موضوع و روش و مراحل انجام پژوهش و در حقیقت نتیجه‌ای که پیش بینی می‌کنید تا در پایان از انجام این پژوهش بگیرید در آن می‌بایستی قید شود. در پروپوزال به موارد اهمیت موضوع مورد پژوهش و دلایل کافی برای کار بر روی این پژوهش پرداخته می‌شود. علاوه بر مورادی که گفته شد به مواردی از قبیل سابقه موضوع پژوهش نیز باید اشاره کنید.
جستجو
یکی از قدم‌های مهم در انجام هر پایان نامه‌ای به خصوص پایان نامه‌های تحصیلات تکمیلی، جستجو و مطالعه منابع دیگر در موضوع پژوهش است. به دلیل این که گذراندن این راه، در حقیقت ادامه راه‌های پیموده شده توسط دیگران است، چه بسا بدون ارتباط با این منابع پیمودن این راه بسیار دشوارتر خواهد بود. می‌توان این مسئله را به نوعی مشابه با این موضوع دانست که راهی را شخصی پیموده و در آن تجربیاتی را به دست آورده و شما مجددا تجربیات قبلی را تجربه کنید و سپس به موضوع خودتان بپردازید. این کار قطعا وقت و انرژی شما را به هدر خواهد داد. برای جستجو باید کلید واژه‌های اصلی در زمینه پژوهش را بدانید و برای این کار به پایگاه بانک‌های اطلاعاتی مراجعه کنید و به کاوشی عمیق و همه جانبه بپردازید.
مواردی هست که اگر در این زمینه در نظر بگیرید کار شما را در این جستجو بسیار راحت خواهد کرد:
- شناسایی پایگاه‌های اطلاعاتی
- انتخاب بهترین کلیدواژه‌ها
- تدوین استراتژی جستجو
- ارزیابی منابع بازیابی شده
- اتخاذ رویکرد تحلیلی
- ترسیم پیوند میان منابع
- تعیین نقاط خالی پژوهش
- مشارکت در حوزه موضوعی
- ترسیم رویکردها و رویه‌ها
- توجه به انسجام و جامعیت
جمع آوری و آنالیز داده ها
در این بخش، داده‌هایی که توسط دانشجو گردآوری می‌شود به نوعی تنظیم شده، مورد تحلیل و بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. اما نوع دادهها باتوجه به رشته تحصیلی و موضوع پژوهش متفاوت است. برخی دادهها کیفی و تفسیری و داده‌های دیگر کمی و آماری هستند. در برخی حوزه‌ها مانند علوم اجتماعی و … گردآوری دادهها با مصاحبه، پرکردن پرسش‌نامه و اسناد و مدارک تاریخی و … صورت می‌گیرد و در برخی حوزه‌ها، دادهها از طرح‌ها و محیط‌های آزمایشگاهی استخراج و گردآوری می‌شوند. برای گردآوری و تحلیل این دادهها نیز باید اصول مربوط به آن‌ها رعایت شود. دانشجو می‌بایستی در تحلیل این دادهها از جهت‌گیری دور باشد تا بتواند تحلیل درستی از آن‌ها داشته باشد.
ارائه یافته ها و تفسیر نتایج
در مرحله قبل در مورد گردآوری دادهها توضیحاتی داده شد اما اگر داده‌های به دست آمده به خوبی تحلیل نشوند حتی بهترین دادهها هم که گردآوری شده باشند عملا کار پژوهش شما را بی‌نتیجه خواهند گذاشت. این دادهها به نحوی باید تفسیر شوند که شخصی که به مطالعه این دادهها می‌پردازد باتوجه به تفسیر ویرایشگر این اثر از آن تصویری درست در ذهنش نقش ببندد. نکات مهمی را که در این زمینه می‌بایستی رعایت کنید تا در ارائه و تفسیر نتایج بتوانید گامی موفق بردارید در اختیار شما قرار خواهم داد:
- هم‌خوانی پژوهش با رویکرد و هدف اولیه
- تناسب نوع پرسش‌ها با روش شناسی
- اطمینان از روایی و پایایی ابزار مورد استفاده
- توصیف مناسب و خوب جامعه پژوهش و ویژگی‌های آن
- تناسب روش نمونه گیری با پرسش‌های پژوهشی
- حجم و کیفیت مناسب داده‌های گردآوری شده برای تحلیل
- پرهیز از جهت گیری در گردآوری و تحلیل دادهها
- قابلیت پاسخ‌گویی داده‌های گردآوری شده به پرسش‌های پژوهش
- رعایت اصول اخلاق پژوهش
زمان نگارش متن اصلی پایان نامه دکترا
در این مرحله، نگارش متن اصلی پایان نامه دکترا باتوجه به پروپوزال نوشته شده در ابتدای انجام پایان نامه صورت می‌گیرد. این بخش مرحله بسط دادن داده‌های گردآوری و سازمان‌دهی پژوهش است. متن رساله می‌بایستی روان و واضح و به دور از هرگونه ابهامی باشد. ارتباط بین بخش‌های مختلف به درستی رعایت شود و متنی یکدست نگارش شود. مهم‌ترین نکاتی که در این بخش می‌بایستی رعایت کنید از این دست می‌باشند:
- مطابقت عنوان پایان نامه با عنوان مصوب در پروپوزال
- چکیده، خلاصه‌ای جامع از متن اصلی است که برای نگارش آن اصول چکیده نویسی رعایت شده باشد.
- وضوح تعاریف عملیاتی مفاهیم
- گویا و روان بودن متن پایان نامه
- انسجام متن پایان نامه
- رعایت اصول امانت و استناد دهی به متن
- داشتن الگویی منطقی در ساختار متن
- رعایت نکات دستوری نگارش
- ارائه نتایج و پیشنهادها
- ارائه پیوست‌های لازم در انتهای متن
شرکت در جلسه دفاع
در این جلسه که با حضور داوران داخلی و خارجی (داوری که از دانشگاه دیگری دعوت شده) برگزار می‌شود به دانشجو در حدود ۳۰ الی ۴۵ دقیقه وقت داده می‌شود تا درباره دستاوردهای پژوهش خود سخنرانی نماید. در ایران جلسه دفاع عمومی است و هرکسی می‌تواند در این جلسه حضور پیدا کند. حضور استاد راهنما و مشاور پایان نامه در این جلسه اجباری نمی‌باشد. سوالاتی که در جلسه دفاع از دانشجو پرسیده می‌شود فقط توسط داوران (همان‌طور که پیش از این گفته شد متن پایان نامه از قبل در اختیار آن‌ها قرار گرفته است) حاضر در جلسه است. در این جلسه توانایی دانشجو در صحبت کردن نقشی اساسی را در موفق بودن این جلسه ایفا می‌کند. در این جلسه دانشجو می‌بایستی تا به مهم‌ترین نکات پژوهش خود بپردازد و درباره آن‌ها صحبت کند در غیر اینصورت حاضران در جلسه دفاع برداشت درستی در زمینه پژوهش صورت گرفته نخواهند داشت. این جلسه فرصتی برای دانشجو است تا کاستی‌ها و اشکالات پایان نامه خود را پیدا کرده و تا ارائه نهایی آن‌ها را اصلاح نماید. در این جلسه اغلب، داوران پیشنهادهایی سودمند را در صورت لزوم به دانشجویان می‌دهند.
نکاتی که در جلسه دفاع می‌بایستی رعایت شود:
- در نظر گرفتن تناسب وقت با حجم مطالب ارائه شده
- ارائه روایی از پژوهش و نکات مهم آن
- داشتن تجربه قبلی از جلسات دفاع
- ترتیب دادن یک جلسه دفاع آزمایشی
- پیش بینی پرسش‌های داوران و پاسخ به آن‌ها
- استقبال از دیدگاه‌های داوران برای اصلاح
- تمرکز بر روش ارائه
- اطمینان از درستی ابزارهای لازم ارائه در جلسه دفاع
- تشکر و قدردانی از استادان و داوران
بعد از جلسه دفاع
معمولا به دلیل این که در جلسه دفاع از طرف داوران پیشنهادهایی برای اصلاح در پژوهش صورت گرفته ارائه می‌شود جلسه دفاع، آخرین جلسه در کار تدوین و نگارش پایان نامه دکترا نیست. بعد از این جلسه اگر کار اصلاحات کم باشد در صورت تصدیق اصلاحات انجام شده توسط استاد راهنما و مشاور کار ارائه پایان می‌یابد. در غیر اینصورت می‌بایستی تا این اصلاحات به تایید استادان داور برسد.
اخلاق پژوهش
همان‌طور که پیش از این اشاره کردیم، نگارش و تدوین پایان نامه دکترا اولین کار پژوهشی جدی دانشجو محسوب می‌شود. پایان نامه را می‌توان از یک جهت فرصتی برای تمرین اخلاق پژوهشی دانشجو دانست. علاوه بر صداقتی که نگارنده پایان نامه باید در نگارش پژوهش خود داشته باشد حتی اگر یافته‌های او با فرضیه‌ها و پیش فرض‌هایش مغایرت داشته باشد موازین و حقوق‌های متعددی وجود دارد که هر نگارش‌گری ملزم به رعایت آن موارد می‌باشد. نگارش‌گر پایان نامه باید صادق، منصف و بی‌طرف بوده و هیچ گونه جهت‌گیری در نگارش و تدوین پایان نامه خود نداشته باشد. رعایت اخلاق پژوهش از الزامات انجام هر پایان نامه‌ای است. یک نگارنده پایان نامه باید حریم و حقوق افرادی که با پژوهش در ارتباط بوده‌اند را حفظ نماید. حفظ اطلاعات شخصی کسانی که در پرسش نامه‌ها اطلاعات خود را پر کرده‌اند و حقوق مولفانی که از آثار آن‌ها در پایان نامه خود استفاده کرده‌اند از مواردی است که دانشجویان ملزم به رعایت آن‌ها هستند.
توجیه بودن در رابطه با وظیفه افراد مرتبط در پایان نامه
طی پژوهش و نگارش پایان نامه‌ها، دانشجویان از مشاوره‌ها وراهنمایی‌های استادان راهنما و مشاور بهره بسیار می‌برند. در مورد این موضوع دانشجویان بایستی در رابطه با نقش استادان راهنما و مشاور توجیه باشند. نقش استادان راهنما و مشاور در اجرای پایان نامه، فقط هدایت دانشجو در مسیرهای درست انجام پژوهش می‌باشد. از کارهایی که یک استاد راهنما طی این پژوهش می‌تواند برای دانشجو انجام دهد طرح سوال‌هایی است که ذهن دانشجو را در موضوع پژوهش بیشتر درگیر کند تا دانشجو به تحقیق و مطالعه بیشتری در این زمینه بپردازد. دانشجو باید با اتخاذ تدابیر منطقی بتواند از راهنمایی‌های استادان راهنما و مشاور بهترین استفاده را کند. تمامی مطالبی که در این بخش گفته شد به معنی این نیست که استاد راهنما و حتی مشاور بایستی در این پژوهش هم گام با دانشجو قدم برداشته و به پژوهش بپردازند. استاد راهنما و مشاور فقط در حکم راهنما برای دانشجو هستند و گام اصلی در پژوهش بر عهده خود دانشجو است.